حاج ابراهیم حیدری، پیرمرد ورزنه ای، یک حلقه گاوچاه را باز‌سازی و به یک فرصت طلایی برای جذب گردشگران تبدیل کرده است و همه روزه پذیرای گردشگران است تا با این شیوه سنتی آبیاری آشنا شوند.
حاج ابراهیم می‌گوید: « با این روش سنتی، روزانه سه هزار مترمربع زمین کشاورزی را در دو نوبت صبح و عصر می‌توان آبیاری کرد. با این روش، دیگر نیازی به مصرف برق و استفاده از موتور آب کشی نیست و برای بالا کشیدن آب از یک یا دو راس گاو کوهان دار سیستانی استفاده میشود. گاویار به گاوها کمک می‌کند تا بر یک سطح شیب دار یا «گاو رو» حرکت کنند و دلو را که به چرخ چاه بسته شده، در حالی که پر از آب شده است، از کف چاه بالا بکشند. دستیار او نیز آب را از دلو خالی و در مزرعه هدایت می‌کند.
این گاوهای من عادت کرده‌اند که اگر برای‌شان آواز نخوانم از چاه آب نمی‌کشند.
او این بیت های عامیانه قدیمی را برای گاوهای دردانه‌اش می‌خواند تا با آواز او به حرکت درآیند:
دو سه روزه که بوی گل نیومد / صدای چه‌چه بلبل نیومد
بریم از باغبان گل بپرسیم / چرا بلبل به سیر گل نیومد؟
گل سرخُم چرا خوابی و نالی؟ / بیا تقسیم کنیم دردی که داریم
بیا قسمت کنیم درد سرت را / که تو کوچک‌تری طاقت نداری
سرت نازم که سرسر می‌کنی تو / مثال میش، به‌به می‌کنی تو
مثال بره گم کرده مادر / دمادم یاد مادر می‌کنی تو »
موقعیت گاوچاه
گاوچاه حاج ابراهیم در مسیر تپه های ماسه ای ورزنه ، ابتدای جاده ورزنه به حسن آباد واقع است.
موقعیت گاوچاه در نقشه گوگل :
قطعات و اصطلاحات گاوچاه
چاه : گودالی به شکل استوانه که در زمین حفر کنند و از آن آب بالا کشند.
کُکا چاه : دو دیوار به ارتفاع ۲ تا ۵/۲ متر که به صورت موازی در دو طرف دیواره چاه کشیده می شود و یُووَن (چرخ چاه ) بر روی آن قرار می گیرد این دو دیوار در پایه به اندازه قطر چاه از هم فاصله دارند و هرچه به طرف بالا می روند از قطر کاسته شده و به هم نزدیک شده تا بتوان چرخ چاه را بر آن قرار داد.
قوچان : گودالی شیب دار با زاویه حدود ۴۰ درجه وطول تقریبی ۱۰ متر که گاو در طول آن با حرکت رفت وبرگشت باعث کشیده شدن طناب رَند و چرخش یوُوَن (چرخ چاه ) ونهایتاً بالا آمدن دلو از چاه می شود.
یوُوَن : (چرخ چاه) چرخی با قطر ۸۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر و پهنای ۵۰ سانتیمتر با محوری در وسط که دقیقاً در میانه چاه بر روی کُکا چاه ( دو دیوار در دو طرف چاه ) قرار می گیرد و با طناب رند به چرخش در می آید.
طناب رند : طنابی زخیم با قطر ۴ سانتیمتر و طول ۱۲ متر که یک سر آن به دلو وسر دیگر به پَچ بَند( طناب چهار لایی که به مانند بازو عمل می کند ) متصل میشود.
طناب پَچ بَند : یک طناب چهار لا که در دو سر آن دو سوراخ پیش بینی شده وبه هنگام اتصال به طناب رند از وسط تا شده و دو بازورا به وجود می آورد که امکان اتصال طناب رند به گاو را فراهم می کند.
طناب کَف بندی : طنابی به طول ۱۵۰ سانتیمتر که یک سر آن به بازوی راست طناب پَچ بند وسر دیگر آن به ران دست راست گاو بسته می شود این عمل باعث شده گاو درانتهای قوچان هنگام چرخش به چپ جهت بالا آمدن ، طناب پچ بند از گردن آن رها نشود.
طِنَفچِی : طنابی با قطر ۱ سانتیمتر وطول ۱۴ متر که یک سر آن به خرطوم دُول ( دلو ) متصل شده وسر دیگر آن پس از عبور از یُووَن (چرخ چاه ) به گاو متصل میشود کنترل این طناب به دست گاو گردان است اگر چه طول طناب به اندازه ای تنظیم شده که هنگامی که دُول (دَلو ) در ته چاه است طناب کشیده شده و خرطوم به صورت عمودی بایستد و مانع از خارج شدن آب از دُول (دَلو) بشود و هنگامی که دُول به دهانه چاه رسید باعث شده خرطوم به صورت افقی بایستد و آب از دُول تخلیه گردد.
طناب چَمبَره : طنابی به طول قوچان که در امتداد دیواره راست قوچان کشیده شده و یک سر آن به انتهای قوچان وسر دیگر به دیواره کُکاچاه ( نیش آخر ) متصل می شود ؛ طناب چمبره یک حلقه از آن عبور داده می شود و افسار گاو به این حلقه متصل می شود ؛ به هنگام بالا وپایین رفتن گاو در قوچان حلقه نیز در طناب چمبره شناور شده و در صورتی که گاو قصد انحراف از مسیر و خروج از قوچان را داشته باشد مانع می شود .طناب کورَک : طنابی که به چوب میان چاه متصل می شود و هنگامی که به هر علت بخواهند چرخ را در حالت ثابت قفل نموده طناب را به پره های چرخ می آویزند.
تُرنِی جِلُو : چوب استوانه ای شکل با طول ۵۰ سانتیمتر که بر دهانه چاه به سمت حوضچه تخلیه آب نصب شده وطناب کوچک که به خرطوم دلو متصل است بر آن حرکت می کند وظیفه این استوانه گردان سهولت حرکت طناب کوچک و هدایت دلو است.
ترنی عقب : چوب استوانه ای شکل با طول ۷۰ سانتیمتر که بر دهانه حوضچه تخلیه آب ( قُووُو ) بر دو پایه چوبی قرار گرفته وبه همرا چرخ چاه به چرخش در می آید و امکان هدایت و تخلیه دلو را فراهم می سازد.
زُلفَک : قطعه چوب مستطیل شکل به طول ۲۰ سانتیمتر و عرض ۱۰ سانتیمتر و قطر ۵ سانتیمتر بر روی چوب لب چاه نصب شده و محور ترنی جلو در آن قرار می گیرد.
چوب لب چاه : چوبی با طول ۱۵۰ سانتیمتر که بر لب چاه به سمت حوضچه تخلیه آب به صورت کاملاً ثابت نصب شده و زُلفَک و تُرنی جلو به آن متصل می شود . چوب لب چاه پایه افقی تُرنی جلو محسوب می شود.
مِیخچِه : پایه های عمودی تُرنی عقب محوب می شود. دو چوب به طول ۷۰ سانتیمتر که بر لب حوضچه تخلیه آب در یک امتداد به فاصله ۶۰ سانتیتری از یکدیگر به صورت عمدی نصب شده و در هر کدام یک سوراخ تعبیه شده که محور ترنی عقب در آن به چرخش در می آید.
حَمّال : چوب باریکی به طول یک ۱ متر که به صورت مایل در کنار میخچه نصب شده و باعث عدم خروج طِنَفچِی ( طناب دلو ) از مدار گردشش می شود .
چَملِه : چوب خمیده ای به شکل U ( یوو ) و طول ۷۰ سانتیمتر که فاصله دوسر آن از یکدیگر ۲۵ سانتیمتر می باشددر دو سوی چمله ۳ یا ۴ سوراخ تعبیه شده که امکان تنظیم آنرا فراهم می سازد و مِژِه در آن قرار می گیرد به هنگام اتصال طناب پچ بند به گردن گاو اول چمله را در گردن گاو کرده و بعد چمله را از دو سوراخ طناب پچ بند رد نموده و توسط مژه راه خروج طناب را مسدود می کنند.
مِژِه : دو قطعه فلز سوزنی شکل به طول ۱۰ سانتیمتر که پس از عبور چمله از گردن گاو و کوله بند و طناب پَچ بند در سوراخ چمله گذاشته و مانع خارج شدن طناب پچ بند می شود.
کوله بند : قطعه چرم نیم دایره ای شکل که دایره آن به تناسب گردن گاو می باشد ؛ در دوسر آن یک بند چرمی در نظر گرفته شده که با تا کردن آن دو سوراخ در دو طرف کوله بند به وجود می آید و از آن چمله عبور می کند . کوله بند دو لایه دارد یک لایه چرمی و یک لایه نمدی که در زیر لایه چرمی قرار دارد وبر گردن گاو قرار می گیرد و مانع از زخم شدن گردن گاو به هنگام کشیدن طناب رند می شود
بالیشتنی : قطعه چوبی به طول ۴۰ سانتیمتر و عرض ۲۵ سانتیمتر که میان آن به صورت نیم دایره تراش خورده و محور چرخ چاه ( یوون ) برروی آن قرار می گیرد . این قطعه چوب باعث می شود محور چرخ چاه مستقیماً با دیوار ککا چاه در گیر نبوده و باعث تسهیل چرخش آن شود.
چوب میون چا : چوبی که میان دو دیوار ککاچا نصب می شود این چوب محل اتکا گاو گردان محسوب می شود همچنین محافظ ونرده به حساب می آید به گونه ای که اگر زمانی گاو قصد خروج از قوچان به طرف چاه را داشت مانع افتادنش در چاه شود.
چشمه چا : در یکی از دیوارهای ککا چاه در فاصله کمی از چوب میان چا یک محل را برای گذاشتن غذای گاو گردان در نظر می گرفتند . علت این امر این بوده ست که گاوگردان با توجه به عدم فرصت بتواند غذای خود را در حین کار میل کند حلقه چمبره : حلقه ای که طناب چمبره از آن عبور داده شده و افسار گاو به آن بسته می شود.
میخ چمبره : میخی که در انتهای قو چان در دیواره آن کوبیده می شود و طناب چمبره به آن وصل می شود نیش آخر : در دیوار راست ککا چا روبروی قوچان یک چشمه تعبیه شده و درون آن یک چوب به مانند دسته کار گذاشته می شود که به آن نیش آخر می گویند . طناب چمبره یک طرف آن توسط میخ چمبره به اتهای قوچان متصل شده وطرف دیگر طناب به نیش آخر متصل می شود.
دُول : دلو : ظرف چرمی یا لاستیکی خمره ای شکلی که توسط آن ازچاه آب کشیده می شود ودارای اندازه های مختلفی به تناسب استفاده می باشد اجزاء تشکیل دهنده دُول ( دَلو ) :
۱ – خرطوم : قطعه چرم لوله ای شکل که به انتهای دلو متصل شده و در واقع دهانه خروج آب محسوب می شود خرطوم توسط طنفچی کنترل می شود.
۲ – چهارچوبه : چوبی به شکل بعلاوه ( + ) که در دهانه دلو قرار داده می شود و باعث می شود دهانه همیشه جهت برداشت آب باز بماند.
۳- دوال گوشه : ریسمان محکمی که چهار چوبه را به دلو متصل می سازد
۴- قول : حلقه فلزی تخم مرغی شکل که یک سوی آن به چهار چوبه دلو متصل شده وسوی دیگر آن که دارای سوراخی می باشد میخ فلزی در آن قرار داده شده و سر آن پخ می شود به طوری که حلقه در میخ بچرخد و از آن خارج نشود ، احیاناً اگر به هنگام بالا آمدن دلو طناب چرخید حلقه قول تاب طناب را خنثی نموده و از چرخش دلو جلو گیری می نماید.
۵- زنجیردول (دلو) : چند حلقه زنجیر که یک طرف آن به قول و طرف دیگر به دو برایی متصل می شود.
۶- دو برایی : دو حلقه فلزی بیضی شکل نسبتاً بزرگی که در آخرین حلقه زنجیر دلو آویخته می شود. این دوحلقه از سوی دیگر به چوب ۲۰ سانتیمتری به نام شیگیلی متصل می شود
۷- شیگیلی : یک قطعه چوب به طول ۲۰ سانتیمتر که امکان اتصال طناب رند به زنجیر دلو را فراهم می سازد.
۸- نخ شیگلی : ریسمانی که مانع خارج شدن حلقه های دو برایی از چوب شیگیلی می شود.
